1. Wat is het?

Door verbranding van vaste biogrondstoffen, zoals houtpellets en -snippers, vloeibare biogrondstoffen of biogas / groen gas kun je warm water maken. Een blok- of stadsverwarmingsnet levert dit water aan gebouwen voor ruimteverwarming en warm tapwater. Een collectief systeem heeft ten opzichte van individuele systemen als voordeel dat het benodigde vermogen minder is dan wanneer je in alle gebouwen een apart systeem opstelt. Dat komt omdat niet iedereen tegelijk het maximale vermogen nodig heeft.

De volgende installaties zijn mogelijk:

• Een centrale bioketel die via een (stads-)warmtenet en een afleverset warmte aan de gebouwen levert. Meestal is er voor de hele koude dagen (pieklast) en voor reservecapaciteit ook nog een (groen)gasketel nodig. Een bio-warmtekrachtinstallatie (WKK) kan naast warmte ook elektriciteit produceren. Een bio-WKK is wel duurder en complexer dan een bioketel die alleen warmte maakt.
• Een centrale bioketel die een kleiner aantal woningen, een straat of één blok van warmte voorziet, zoals het Ibisplein in Apeldoorn en Centrumplan Vlijmen. Dit wordt ook wel een ‘mini-grid’ genoemd. Een ‘mini-grid’ kan ook dienen als tijdelijke centrale, voordat het complete wijkwarmtenet wordt uitgerold of opgestart.
• Een gebouwgebonden bioketel, meestal een houtpellet- of houtsnippergestookte bioketel, die een appartementencomplex, flat of groot gebouw verwarmt. Bij flats kan een bioketel zo een bestaande blokverwarming op aardgas vervangen.
• Een bioketel voor zwembaden, kantoren of andere utiliteitsbouw. Het gaat dan soms niet om een collectief systeem, maar het zijn meestal grote installaties die vergelijkbaar zijn met de installaties voor collectieve systemen. Voor bioketels voor een woning of een klein gebouw met één gebruiker is er een aparte factsheet Individuele bioketel in ontwikkeling.
• Een biogasinstallatie, zoals een gft (groente, fruit en tuinafval)- of mestvergister, die biogas produceert dat via een aparte leiding naar een ketel of warmtekrachtinstallatie gaat. Via een warmtenet gaat de warmte naar omliggende gebouwen. Biogas kan ook worden opgewerkt tot aardgas van huishoudkwaliteit, dan spreken we over groengas. Zie hiervoor de factsheet Groengas.

De biogrondstoffen vervangen fossiele brandstoffen zoals aardgas. Bio-energie wordt gezien als een flexibele bron, zeker in combinatie met een warmwaterbuffer. De installatie levert bij warmtevraag direct warmte, onafhankelijk van het dag- en nachtritme, weer of seizoen. De biogrondstof kan van verschillende bronnen komen: uit bos- en natuurterreinbeheer, snoeiafval uit plantsoenen, houtzagerijen, agrarische reststromen, houtafval of overblijfsel van compostering. Vaak worden lokaal of regionaal geproduceerde houtsnippers gebruikt. Voor vervoer over grotere afstanden zijn houtpellets geschikter. Dat is houtige biogrondstof die vermalen wordt, gedroogd en dan in standaardpellets wordt geperst. Voor biogas zijn vaak natte reststromen zoals mest, gft en agrarische reststromen te gebruiken. Een reststroom kan van alles zijn: bijvoorbeeld pel- en sorteerafval uit de bloembollenteelt, maar ook afval uit de zuivel- en de voedingsindustrie. 

Van belang is dat de gebruikte biogrondstof duurzaam is, zie ook de paragraaf ‘Hoe duurzaam is het?’ 

2. Waar is het geschikt?

Bio-energie kan warmte leveren aan een bestaand warmtenet of een bestaande blokverwarmingsketel vervangen. In een situatie waar nu individuele cv-ketels worden gebruikt moet er voor een collectieve installatie een warmtenet komen. Hierop worden de gebouwen aangesloten.

Houtige biogrondstoffen kunnen technisch dus een bijdrage leveren aan het verwarmen van gebouwen. Vanuit beleid is het streven echter om biogrondstoffen zo hoogwaardig mogelijk in te zetten, bijvoorbeeld voor biobased producten. Dat zijn producten gemaakt van biogrondstoffen in plaats van fossiele bronnen. Dit betekent dat het Rijk de inzet van vaste houtige biogrondstoffen voor de productie van warmte in de gebouwde omgeving en glastuinbouw afbouwt. Om deze reden heeft het kabinet op 22 april 2022 besloten om geen nieuwe subsidies onder de SDE++ voor de productie van lagetemperatuurwarmte (100 °C of lager) te verstrekken.

De subsidiëring van individuele pelletkachels of biogrondstofketels onder de ISDE is per 1 januari 2020 al gestopt. Bestaande installaties mogen hun subsidietermijn uitdienen. Daarnaast wijst het kabinet warmtenetontwikkelaars op het belang om houtige biogrondstoffen alleen in te zetten als alternatieven niet haalbaar zijn. Verder is het belangrijk om bij de eerder geplande installaties die nog in gebruik worden genomen plannen te maken over afbouw en toekomstige uitfasering van het gebruik van houtige biogrondstoffen. Gemeenten en provincies kunnen afspraken maken met warmtenetontwikkelaars over het omgaan met de stook van houtige biogrondstoffen. Voorbeeld: het Convenant Verduurzaming Stadsverwarmingscentrale Diemen (2019)

De productie en inzet van groengas en biogas vallen buiten het afbouwpad. Het kabinet zet in op de opschaling van de groengas productie. Biogas en groengas kan in collectieve warmtesystemen ingezet worden voor pieklastketels. Zie voor meer informatie ook de factsheet Groengas.

Ook als een bioketel aan de Nederlandse emissienormen voldoet is een gebouwgebonden bioketel op vaste biogrondstoffen niet altijd gewenst in dichtbebouwde omgeving en/of in een gebouwde omgeving met een kritische luchtkwaliteit. Eind 2020 moesten installaties voor een SDE++ 2020 aanvraag voldoen aan aangescherpte emissienormen. Deze zijn per 1 januari 2023 officieel van kracht. Ook rookgasreiniging die verder gaat dan wettelijk verplicht, biedt hier wellicht mogelijkheden. Bekijk ook de alinea Wetgeving.

3. Hoe duurzaam is het?

Er zijn vaak veel vragen over de duurzaamheid van biogrondstoffen. De belangrijkste punten staan hier op een rij.

CO₂-uitstoot bij winning en transport van biogrondstoffen

De totale CO₂-emissie die vrijkomt bij winning en transport van biogrondstoffen moet volgens de Europese RED (Renewable Energy Directive) op zijn minst 70% lager zijn dan de CO₂-emissie bij verbranding van fossiele bronnen. Energieopwekking uit vaste- en gasvormige biogrondstoffen zorgt daarmee voor een fors lagere CO₂-uitstoot dan energieopwekking uit fossiele bronnen.

CO₂-uitstoot bij verbranding van biogrondstoffen

Bij de verbranding van biogrondstoffen komt CO₂ vrij, Dat is CO₂ die recent is vastgelegd in de biomassa en dus kortgeleden uit de lucht is gehaald. Dit wordt kortcyclisch genoemd, in tegenstelling tot CO₂ die in een ver verleden is vastgelegd in fossiele bronnen. De CO₂ uit biogrondstoffen wordt door de EU dan ook als CO₂-neutraal gezien. Een toelichting hierop vind je in de infographics van RVO:

• Hout als hernieuwbare brandstof, uitleg van een aantal begrippen 
• Biomassaoogst en bodemkwaliteit in bos
• Boekhouden met bossen, ontbossing, bebossing en bosbeheer 

Duurzaamheid van biogrondstoffen

Een belangrijke voorwaarde voor de duurzame toepassing van resthout uit bos- en natuurterreinen is duurzaam beheer van die terreinen. Hier wordt rekening gehouden met sociale, ecologische én economische aspecten. Bij voorkeur zijn deze  gecertificeerd met bijvoorbeeld een FSC- of PEFC-keurmerk voor duurzaam bosbeheer. Het Better Biomass-keurmerk houdt daarnaast ook rekening  met de CO₂-balans van het bos. Het Better Biomass-keurmerk (onderdeel van het ketencertificatiesysteem NTA 8080) voor houtpellets en -snippers geeft aan dat de hele keten voldoet aan de richtlijn en waarborgt de duurzaamheid van de gebruikte biogrondstoffen. Bekijk voor meer informatie de brochures:

• Duurzaamheidseisen, anders dan houtpellets, en groengas
• Duurzaamheidseisen houtpellets
• Duurzaamheidseisen vloeibare biomassa

Voor de productie van biogas worden gft-afval, mest en andere biogrondstoffenreststromen uit de agrarische of voedingsmiddelenindustrie gebruikt. Gft-afval, mest en andere plantaardige reststromen zijn zogenoemde biogene afvalstromen. Het restproduct dat na vergisting overblijft (het digestaat) wordt meestal gebruikt als grondverbeteraar en/of meststof. De aanwezige nutriënten gaan niet verloren. Het is een voorbeeld van een circulair proces.

Het Planbureau voor de leefomgeving (PBL) heeft alle argumenten voor- en tegen biogrondstoffen op een rij gezet in het rapport Beschikbaarheid van toepassingsmogelijkheden van duurzame biomassa.

Beschikbaarheid en herkomst van biogrondstoffen

Er zijn de komende decennia voldoende biogrondstoffen beschikbaar voor energiedoeleinden. Dit blijkt uit onderzoek in opdracht van RVO. Het PBL verwacht voor 2030 geen problemen. Na 2030 verwachten zij een verschuiving van de inzet van resthout van bio-energie naar zogeheten biobased producten. Dit zijn producten gemaakt van biogrondstoffen in plaats van fossiele bronnen. Daarnaast kunnen er meer biogrondstoffen uit resthout beschikbaar komen door onder andere efficiënter bos- en natuurbeheer en extra aanplant. Ook andere, nog onbenutte, laagwaardigere biogrondstoffenstromen kunnen alsnog worden gebruikt. Er groeit momenteel meer houtige biogrondstof dan dat er geoogst wordt in Nederland en omringende landen.

Het komt zelden voor dat bos alleen voor energiedoeleinden wordt gekapt. De verbranding van hout voor energieproductie levert namelijk relatief weinig geld op. De meeste houtige biogrondstoffen gaan naar houtzagerijen voor hoogwaardigere producten zoals meubelen en bouwmateriaal, en de papierindustrie. Alleen de reststromen, zoals afvalhout uit houtzagerijen en top- en takhout uit bos-, natuur- en terreinbeheer, worden gebruikt voor bio-energie. Voor een langetermijnplanning van de bron van een warmtenet is het verstandig om te onderzoeken of ook andere warmtebronnen bruikbaar zijn. Op die manier zijn biogrondstoffen op termijn alleen nodig voor de piekvraag of zijn helemaal niet meer nodig.

Meer informatie over de duurzaamheid en beschikbaarheid vaste biogrondstoffen vind je in rapportages van Platform Bioenergie en PBL:

• Jaarrapportage 2021 ‘Gebruik van houtige biomassa voor energieopwekking’ gepresenteerd – Platform Bio-Economie (PBE)
• Beschikbaarheid en toepassingsmogelijkheden van duurzame biomassa | PBL Planbureau voor de Leefomgeving

Wetgeving; emissienormen

Om de emissies van verontreinigende stoffen van bioketels naar de lucht tot een minimum te beperken, hanteert Nederland een van de strengste emissie-eisen. Bioketels moeten voldoen aan de Nederlandse wetgeving zoals de Natuurbeschermingswet en de emissienormen uit het Activiteitenbesluit (wordt: Besluit Activiteiten Leefomgeving onder de Omgevingswet). Bioketels kleiner dan 500 kW moeten sinds 1 januari 2020 ook voldoen aan de zogenoemde Ecodesign-eisen.

De wettelijke emissie-eisen van biogrondstoffengestookte ketels, zoals stof en stikstof (NO_x) liggen hoger dan die van een aardgasgestookte ketel. Met aanvullende technische maatregelen op de rookgasreiniging kunnen deze emissies op hetzelfde niveau gebracht worden (lees ook het ‘Kennisdocument Houtstook in Nederland'). Als stikstof een knelpunt opleveren bij vergunningverlening, dan kan eventueel gebruik worden gemaakt van de ADC-toets.

Daarnaast geldt dat grotere bioketels moeten voldoen aan strengere emissienormen dan kleinere bioketels (zie ook Kenniscentrum InfoMil).

4. Betrokken partijen

Eigenaren/bewoners

Een collectieve installatie betekent aansluiting op een warmtenet. Was er eerst een individuele cv-ketel in het gebouw, dan wordt die vervangen door een afleverset (die, zoals de naam al aangeeft, de warmte van het warmtenet aflevert aan het gebouw) en een aansluiting op het warmtenet. De woningeigenaar betaalt meestal een eenmalige bijdrage aansluitkosten (afgekort BAK) aan de warmteleverancier om aangesloten te worden. De eigenaar/bewoner gaat een leveringscontract aan met de warmteleverancier. Dit valt in de regel onder de Warmtewet.

Exploitant bioketel

De exploitatie van de bioketel wordt meestal overgelaten aan een bedrijf dat de expertise heeft om dat te doen. Dat kan een warmtebedrijf zijn, maar er zijn ook andere die grote of kleine installaties kunnen bouwen, beheren en onderhouden, zoals energiecorporaties, gemeenten en woningcorporaties.

Er is ruimte nodig voor het opstellen van de bioketel en het ketelhuis. Die nemen veel meer ruimte in beslag dan een gasketel. Een bioketel-installatie bestaat uit een ketelhuis, ketel, een biomassaopslag en warmwaterbuffer/boiler, pompgroep, rookgaskanaal en asafvoer. Anders dan bij aardgas moet de eigenaar/exploitant vaste biomassa met een vrachtwagen (of vrachtboot) aanvoeren en eventuele houtassen afvoeren. Dat kan in een woonomgeving tot overlast leiden.

Er zijn diverse vergunningen nodig. Voor een bioketel groter dan 130 kW_th (kilowatt thermische energie) moet de eigenaar/exploitant een bouwvergunning aanvragen, tenzij hij een bestaand ketelhuis kan gebruiken. Naast een eventuele leidingtracévergunning voor het warmtenet is een milieuvergunning nodig voor installaties groter dan 15 MW_th. Ook kan het bevoegd gezag bij inwerkingtreding van de Omgevingswet in het Omgevingsplan een vergunningplicht (incl. eisen) opnemen voor bioketels kleiner dan 15MWth.

De productie van biogas gaat via een vergister. Daarvoor is een vergunning nodig. De vergister staat vaak bij de bron van de gebruikte reststroom. De ketel of warmtekrachtinstallatie die het biogas verbrandt staat in de wijk, zo dicht mogelijk bij de gebruikers. Ook daar is een gebouw en dus een bouwvergunning voor nodig. En voor het aanleggen van een biogasleiding moet een tracévergunning worden aangevraagd.

Exploitant warmtenet

Voor een warmtenet is een exploitant nodig. Dat kan dezelfde partij zijn die de bioketel in beheer heeft, maar het kan ook een andere partij zijn. Bij een enkel gebouw kan het ook de gebouwbeheerder zijn of de woningcorporatie. Voor de aanleg van een nieuw warmtenet zijn vergunningen nodig.

Gemeente en Provincie

De gemeente en provincie spelen een belangrijke rol bij de vergunningverlening voor bioketelinstallaties. Collectieve ketelinstallaties vallen onder het Activiteitenbesluit (bij inwerkingtreding Omgevingswet: Besluit Activiteiten Leefomgeving) en moeten voldoen aan de wettelijke emissienormen. Daarnaast moet de gemeente een tracévergunning afgeven wanneer een warmtenet moet worden aangelegd. De gemeente moet bij een project met een bioketel rekening houden met het draagvlak binnen de gemeente.

De provincie gaat over stikstofruimte. Wanneer een activiteit, zoals een bioketel, mogelijk stikstofdepositie veroorzaakt op stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden, moet de initiatiefnemer onderzoeken of hij toestemming nodig heeft in het kader van de Wet natuurbescherming, voor het onderdeel gebiedsbescherming (zie hiervoor; Vergunning aanvragen of niet? - BIJ12)

Netbeheerder

Voor de netbeheerder verandert er weinig aan het elektriciteitsnet. Alleen als er behalve warmte ook elektriciteit wordt geproduceerd in een bio-warmtekrachtinstallatie, dan zal er een grote aansluiting moeten komen om de elektriciteit op te nemen in het net. Het gasnet kan eventueel worden verwijderd, behalve als er een gasketelinstallatie nodig is voor een piek- en back-upvraag.

Op de site van Netbeheer Nederland vind je meer informatie over de rol en ondersteuning van de netbeheerder bij de transitievisie warmte. 

5. Stand van de techniek

Huidige toepassing

Bioketels met rookgasreiniging zijn bewezen en beschikbare technieken. In Nederland zijn honderden bioketels in gebruik. In andere Europese landen zoals Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en de Scandinavische landen is veel ervaring met houtstook. Ook vergisting van biomassa tot biogas is een bewezen en beschikbare techniek.

De afgelopen jaren is vooruitgang geboekt in de verdere ontwikkeling van verbeterde en betaalbare rookgasreiniging voor bioketels. Dat komt omdat in Nederland de emissienormen steeds strenger worden. Bij vergisting zijn er ook diverse ontwikkelingen om het rendement te verbeteren en de kostprijs te verlagen.

Verwachte ontwikkelingen

Voor het gebruik van bioketels op vaste houtige biogronstoffen voor lage temperatuurwarmte heeft het kabinet een afbouwpad ingezet. De subsidies onder de SDE++ en ISDE voor lagetemperatuurwarmte uit houtige biogrondstoffen zijn beëindigd. Voor pieklast in warmtenetten blijft ruimte om groengas, biogas, vloeibare biogrondstoffen of vaste niet-houtige biogrondstoffen in te zetten.

6. Meer informatie

Voorbeeldprojecten

Voorbeelden van centrale biomassa-installaties voor stadsverwarming:

Warmte uit vaste biogrondstoffen

• Eneco BioWarmte Installatie Lage Weide, Utrecht (2 x 30 MW)
• Biowarmtecentrale de Purmer verwarmt het grootste deel van de stad dat aangesloten is op het warmtenet (4 x 11 MW)
• In Ede verwarmen drie biomassacentrales wijken, kantoren en industrie via het Groen Warmtenet Ede (3 x 2 MW)
• In Eindhoven verwarmen biomassacentrales op het bedrijventerrein Strijp T en in de wijk Meerhoven woningen en bedrijven.
• In Zevenaar verwarmt een biomassacentrale van Essent de huizen van een aangrenzende nieuwbouwijk.

Biogas

• In Zeewolde gebruikt Ennatuurlijk biogas voor elekriciteit en warmte. 
• In Apeldoorn voorziet Ennatuurlijk de woonwijk Zuidbroek voorzien van restwarmte uit een rioolwaterzuiveringsistallatie, aangevuld met warmte uit biomassa. In de informatiebrochure van Essent vind je meer informatie over dit project. 

Subsidie voor de inzet van niet-houtige biogrondstoffen

• SDE+ algemeen
• Biomassa in de SDE+

Meer informatie

• Op de website van Infomill vind je informatie over bio-energie en informatie over emissiewaarden.
• Een overzicht van alle duurzaamheidseisen voor vaste biomassa vind je op de website van RVO:
  • Duurzaamheidseisen, anders dan houtpellets, en groengas
  • Duurzaamheidseisen houtpellets
  • Duurzaamheidseisen vloeibare biomassa
• Meer informatie over de sector vind je op de websites van Branche Platform Bio-Energie en Branche Bioketel leveranciers.
• In de Nationale Energieatlas vind je verschillende kaarten over het potentieel aan biomassa per gemeenten.
• Op de site van RVO vind je een rapport wat ingaat op de beschikbaarheid van verse houtige biomassa in 2030 en 2050.
• In een rapport van PBL vind je een overzicht van de argumenten voor en tegen biomassa.
• De Topsector Energie heeft de handleiding ‘Warmtenetten ontrafeld’ opgesteld. Deze handleiding leidt de lezer langs de belangrijkste onderdelen van een warmtenet, en beantwoordt de vraag: Wat is er nodig voor toepassing?