1. Wat is het?

Restwarmte is warmte die vrijkomt bij een industrieel productieproces en daarbij niet meer economisch rendabel te gebruiken is. Zonder aansluiting op een warmtenet wordt deze hoeveelheid warmte geloosd. Vooral de grote industrie beschikt vaak over grote hoeveelheden restwarmte met een aantrekkelijk temperatuurniveau en een hoge beschikbaarheid, die daardoor mogelijk bruikbaar is voor het verwarmen van kassen, gebouwen en tapwater. Andere bronnen van restwarmte zijn bijvoorbeeld datacenters, koelhuizen en supermarkten.

De term restwarmte lijkt heel breed, maar er geldt een strenge definitie* voor vanuit Europa (Renewable energy directive, RED II). Deze definitie is overgenomen in de bouwregelgeving (NTA8800) en in de voorgenomen Wet Collectieve Warmte. Restwarmte wordt als CO2-neutraal beschouwd.

De criteria in deze definitie leggen we hieronder uit.

De volgende 3 voorbeelden laten zien of er sprake is van restwarmte of niet. De definitie bepaalt uiteindelijk of het restwarmte is of niet. De voorbeelden zijn bedoeld om uitleg te geven, maar vervangen de definitie niet. De verbinding met een warmtenet is in de plaatjes weergegeven via een onderstation die de warmte overdraagt op het warmtenet.

Voorbeeld 1: een datacentrum en restwarmte

Bij koelprocessen (datacentres, koelhuizen) is er sprake van restwarmte. Ook warmte die vrijkomt bij het koelen van gebouwen is restwarmte. 

Als de restwarmte uit een datacentrum gebruikt wordt om een woning op te warmen zit daar vaak een warmtepomp tussen. De restwarmte is vaak tussen de 25 – 30 graden. Een warmtepomp is nodig om de temperatuur omhoog te brengen. Dit is vaak nodig voor het opwarmen van het huis. De warmtepomp gebruikt hiervoor elektriciteit. De warmte die uit de warmtepomp komt is ook restwarmte, behalve de warmte die extra is toegevoegd door het elektriciteitsgebruik.

Voorbeeld 2: een fabriek en restwarmte

Als twee fabrieken warmte onderling uitwisselen is het geen restwarmte. Dit komt omdat er dan geen verbinding is met een warmtenet. 

Als een fabriek de warmte zelf kan gebruiken voor procesoptimalisatie en dit technisch en economisch haalbaar is, is het geen restwarmte. De warmte is dan niet onvermijdelijk. Een industrie heeft bijvoorbeeld warmte op een heel hoge temperatuur nodig. De warmte die overblijft heeft een lage temperatuur die technisch of economisch gezien niet kan worden hergebruikt. Deze warmte is dan onvermijdelijk.

Als een fabriek de warmte niet zelf kan gebruiken en dit aan een warmtenet levert, dan is het restwarmte. 

Voorbeeld 3: een elektriciteitscentrale en restwarmte

Als bij een elektriciteitscentrale stoom wordt afgetapt (aftapwarmte) om het warmtenet te verwarmen is het geen restwarmte. Dit gaat namelijk ten koste van de elektriciteitsproductie. Het is dan geen bijproduct. 

Het koelwater bevat wél restwarmte. De temperatuur is meestal wel te laag voor traditionele warmtenetten. Ook in de rookgassen kan nog restwarmte zitten als de temperatuur hiervan te laag is om te gebruiken in het primaire proces.

Als je de temperatuur van de condensor bewust hoger instelt, is het géén restwarmte meer. Dit gaat namelijk ten koste van de elektriciteitsproductie. De warmte is dan geen onvermijdelijk bijproduct meer.

2. Waar is het geschikt?

Temperatuur en de beschikbaarheid van de restwarmte zijn belangrijke factoren voor de technische en financiële haalbaarheid. Daarbij horen ook de afstand tot een (bestaand) warmtenet en de afnemers. Ook is het belangrijk of een combinatie mogelijk is met andere warmtebronnen in verband met de leveringszekerheid. Dit geldt voor alle warmtenetten. Een restwarmteproject is altijd maatwerk.

Een bedrijf met een restwarmteaanbod moet investeringen doen om de restwarmte beschikbaar te krijgen. Daarvoor vraagt het bedrijf een vergoeding. Het bedrijf dat de restwarmte levert wil vaak geen verdere investeringen doen in een warmtenet of in reservecapaciteit. Hier ligt meestal de rol van een warmteleverancier die verantwoordelijk is voor het warmtenet en een betrouwbare levering aan de afnemers. Voor de warmteleverancier is het belangrijk hoelang een restwarmtebron beschikbaar is.

De overheid wil in de Wet Collectieve Warmtevoorziening (bekijk de consultatieversie) een ‘ophaalrecht’ opnemen. Hierdoor is de restwarmteproducent verplicht om restwarmte beschikbaar te stellen tegen uitkoppelkosten.

Restwarmte is vaak één van de warmtebronnen bij een groter warmtenet. Als restwarmte de enige bron is er altijd sprake van een piek- en back-upinstallatie, meestal op aardgas. Deze springt bij als er bijvoorbeeld een onderhoudsstop is bij de industrie. Hiermee wordt de leveringszekerheid aan afnemers geborgd. Als de temperatuur van de restwarmte lager is dan de afnemers nodig hebben, kan de warmte nog worden opgewaardeerd. Bijvoorbeeld met een warmtepomp. Bekijk voor lage temperatuurbronnen onze factsheet Warmtenet met lage temperatuurbron en de infographic Warmtenet met lage temperatuurbron.

3. Hoe duurzaam is het?

Het uitgangspunt is dat restwarmte altijd CO₂-vrij is, mede doordat het om een onvermijdelijk bijproduct gaat. De hoeveelheid benodigde pompenergie voor het uitkoppelen van de warmte naar de afnemers is zeer beperkt. Door het opwaarderen van de temperatuur met een warmtepomp kan wel CO₂-uitstoot ontstaan. Het gaat dan om de elektriciteit, waarmee de warmtepomp wordt aangedreven. Naar 2050 wordt die uitstoot ook nul, omdat in het klimaatakkoord afgesproken is dat de elektriciteit in 2050 volledig CO₂-vrij is.

Bij restwarmteprojecten is vaak een piek- en back-upinstallatie aanwezig op aardgas. Deze installaties zijn moeilijker te verduurzamen. Je moet dan denken aan alternatieven als grootschalige warmteopslag of groengas. Meer informatie lees je in onze factsheet Warmteopslag en de factsheet Groengas.

Restwarmte extern nuttig toepassen, vermindert de warmtelozing op het oppervlaktewater of in de lucht. Bijkomend effect is logischerwijs dat bij de afnemers van restwarmte de CO_2­­­-uitstoot en ook andere emissies afnemen (door een lager aardgasverbruik). Restwarmte komt meestal uit fabrieken die fossiele brandstoffen gebruiken, maar de restwarmte zelf is CO₂-vrij. Fabrieken moeten door het klimaatbeleid voor de industrie ook verder verduurzamen. Restwarmtebenutting leidt daarom niet tot een fossiele lock-in situatie waarin je afhankelijk blijft van fossiele brandstoffen. Voor nieuwbouwprojecten van gebouwen geldt dat restwarmte mee mag tellen om te voldoen aan de energieprestatie-eisen van het bouwbesluit.

4. Betrokken partijen

Gebouweigenaar / bewoner

Restwarmte wordt geleverd via een warmtenet. Dit betekent dat een aansluiting op een warmtenet nodig is. Voor deze aansluiting betaald de woningeigenaar meestal een eenmalige bijdrage aansluitkosten (BAK) aan de warmteleverancier. De eigenaar/ bewoner gaat een leveringscontract aan met de warmteleverancier. Dit valt in de regel onder de warmtewet.

Voor een aansluiting op he warmtenet zijn er in de woningen soms aanpassingen nodig, zoals extra isolatie of leidingen. De kosten voor warmtelevering uit een warmtenet zijn nu gekoppeld aan de gasprijs, zodat de kosten voor de bewoner ongeveer gelijk zijn aan de kosten van warmte uit een cv-ketel. In het voorstel voor aanpassing van de warmtewet (de consultatieversie Wet Collectieve Warmtevoorziening) wordt deze koppeling aan de gasprijs gefaseerd losgelaten.

Om een nieuw restwarmteproject te starten moet er voldoende warmtevraag zijn. Woningcomplexen en grote gebouwen met één eigenaar kunnen een rol spelen als grote eerste afnemer.

Het bedrijf dat de bron is van de restwarmte

Het hangt sterk van de situatie af welke technische aanpassingen noodzakelijk zijn.

De aanpassingen op het terrein van een industrieel bedrijf gebeuren meestal tijdens een geplande onderhoudsstop. Restwarmte kun je onttrekken uit een hete gasstroom (bijvoorbeeld hete rookgassen), uit een condenserend medium (vooral in de chemiesector) of uit een vloeistof. Voor het bedrijf is van belang dat onttrekking van restwarmte zijn kernproces niet nadelig beïnvloedt. In de praktijk betekent dat de restwarmte vaak onttrokken wordt ‘aan de randen van processen’. Vanuit zo’n punt moet een beperkt leidingnet op het terrein komen naar een zogenaamd warmte-overdrachtspunt. De restwarmte wordt daar overgedragen aan de exploitant van het warmtenet. Ook wordt daar de warmte gemeten.

De verkoop van restwarmte is nooit de basisactiviteit van een bedrijf. Het bedrijf vraagt meestal een  vergoeding voor zijn inspanningen: uitkoppeling, toezicht en onderhoud van installaties binnen de bedrijfsinrichting. Afspraken over garanties van levering zijn maatwerk, maar de ervaring leert dat de warmtelevering altijd de productie van een bedrijf volgt en nooit omgekeerd. Dat betekent dat de continuïteit in warmtelevering ontstaat door inzet van andere warmtebronnen back-up ketels of meerdere restwarmtebronnen. Meestal investeert het bedrijf in de uitkoppeling, maar in de praktijk komt het ook al voor dat een warmtebedrijf investeert bij de industrie. Dat kan een eventueel financieel knelpunt helpen oplossen. Financiën zijn voor een bedrijf niet de drijfveer achter restwarmte. Meestal is het een vorm van goed buurmanschap en draagt de restwarmte positief bij aan het imago. Slechts in uitzonderlijke situaties (nieuwbouw of renovatie van grote stookinstallaties) kan een industrie worden verplicht tot een inspanning om een mogelijk rendabel restwarmteproject te helpen realiseren.

Exploitant warmtenet

De kernactiviteit van de exploitant van het warmtenet (warmteleverancier) is in- en verkoop van warmte. Die zal ook de risico’s beheersen (samen met de partij die het transportnet exploiteert, als er een apart transportnet is) en in overleg met de industrie zoeken naar een voor iedereen acceptabele vorm. 

Gemeente

De gemeente is vaak de trekker om partijen bij elkaar te krijgen. De gemeente of de regio kan de bronnen van restwarmte lokaliseren en in de regionale energiestrategie opnemen. Daarnaast is de gemeente in het voortraject vaak de partij die onderzoeken financiert om projecten te helpen realiseren. 

Meer informatie over de rol van de gemeente bij het realiseren van een lokaal warmtenet vind je in de handreiking 'Praktijktips - Hoe realiseer ik als gemeente een lokaal warmtenet? op deze site. Voor het aanleggen van een warmtenet is een vergunning van de gemeente nodig.

Netbeheerder

Als de restwarmte een voldoende hoge temperatuur heeft, is geen opwaardering nodig. Bij lage temperatuurbronnen, zoals een datacentrum, is opwaardering met een warmtepomp nodig. Dan moet er wel een grote elektriciteitsaansluiting zijn of worden gerealiseerd. Een gasnet wordt mogelijk geleidelijk afgeschaft. Op de site van Netbeheer Nederland vind je meer informatie over de rol van, en eventuele ondersteuning vanuit de netbeheerder ten behoeve van de Transitievisie Warmte.

6. Meer informatie

Voorbeeldprojecten

• Levering van restwarmte van Shell aan Rotterdam, via de website van Warmtebedrijf Rotterdam.
• Chemelot restwarmtelevering aan Het Groene Net.
• Yara restwarmtelevering aan WarmCo voor het verwarmen van kassen;
• Restwarmte van Akzo-zout (nu Nouryon) in Hengelo voor het warmtenet Hengelo;
• Levering restwarmte datacenter Zernike campus voor warmtenet in Groningen (nieuwsbericht);
• Levering warmte van datacenter NorthC  aan high tech campus in Eindhoven.
• Praktijkverhaal 'Monumentale Maastrichtse binnenstad van het gas af met restwarmte van papierfabriek Sappi'
• Praktijkverhaal ‘Gebruik restwarmte uit datacenter Aalsmeer in uniek energie-uitwisselingsnet’

Rapportages

• Duurzaamheidsrapportage warmtebedrijven
• JRC Technical Report, Defining and accounting for waste heat and cold (2021)

Handreikingen en handleidingen

• De handreiking gebiedsgerichte warmte-uitwisseling van RVO gaat in op de organisatorische uitdagingen die er spelen bij het benutten van restwarmte.
• De handleiding ‘Warmtenetten ontrafeld’ van TKI Urban Energy en Topsectorenergie. Deze handleiding leidt de lezer langs de belangrijkste onderdelen van een warmtenet, en beantwoordt de vraag: Wat is er nodig voor toepassing?

Meer informatie

• Op de site van RVO vind je meer informatie over de benutting van restwarmte.
• De website van Topsector Energie bevat kennisdossiers op het gebied van warmtenetten.
• Het Toetsingskader financiering warmte-uitwisselingsprojecten van RVO.nl geeft inzicht in welke elementen nodig zijn voor financiële beoordeling van een project
• De locatie van (potentiële) restwarmtebronnen vind je op: www.warmteatlas.nl.
• Publieksvriendelijk filmpje over restwarmte